Aandeel innovaties bij overheid daalt, urgentie neemt toe

Het aantal innovaties bij de Nederlandse overheid is de afgelopen jaren afgenomen. Waar in 2021 nog 86 procent van de overheidsorganisaties een innovatie doorvoerde, is dat in 2025 gedaald naar 76 procent. Dat blijkt uit de tweede Innovatie Barometer Overheid, die op 29 september is verschenen.

De Innovatie Barometer Overheid is een periodiek onderzoek naar de staat van innovatie bij Nederlandse overheidsorganisaties. De eerste editie verscheen in 2021. Aan het onderzoek voor deze tweede editie werkten 347 organisaties mee uit zowel de rijksoverheid, regionale en lokale overheid, een respons van 25 procent.

Ondanks de geconstateerde daling innoveerde nog altijd driekwart van de Nederlandse overheidsorganisaties. De meeste vernieuwingen zitten in procesinnovaties, zoals het digitaliseren en automatiseren van werkprocessen en de inzet van AI voor data-analyse en besluitvorming. De afname zit vooral in innovaties gericht op interactie en communicatie met de samenleving. De onderzoekers zoeken de verklaring voor de daling van het aantal innovaties in de coronapandemie die rond 2020 leidde tot een belangrijke toename van -met name- digitale innovaties.

Vrijblijvendheid voorbij

De daling van innovatie komt op een moment dat de noodzaak alleen maar groter wordt. De onlangs gepubliceerde Toekomstspecial 2025 van de Staat van de Uitvoering toont aan dat arbeidsschaarste een van de grote uitdagingen voor de publieke dienstverlening vormt. Innovaties zijn cruciaal om met minder mensen de kwaliteit van de publieke dienstverlening op peil te houden en zelfs te verbeteren.

Eva Heijblom, directeur-generaal Digitalisering en Overheidsorganisatie bij het ministerie van Binnenlandse Zaken meldt daarover: "De Innovatie Barometer toont ondubbelzinnig dat er weliswaar veel activiteit is, maar dat de innovatiekracht binnen de overheid te versnipperd en gefragmenteerd blijft. Zonder een duidelijk hoger doel. Het is hoog tijd om de losse eindjes te verbinden en te komen tot één krachtige, gezamenlijke en toekomstgerichte innovatieagenda. Ook de Nederlandse Digitaliseringsstrategie benadrukt dat de vrijblijvendheid voorbij is: alleen door echte samenwerking dwars door de orde heen kunnen we het tempo van innovatie écht versnellen."

Dirk-Jan de Bruijn, voorzitter van de Rijks Innovatie Community, benadrukt het belang van sturing. "Een goed innovatieklimaat betekent meer dan een visie op papier. Het vraagt dat de top tijd en budget vrijmaakt, professionals de ruimte geeft om te experimenteren, dat er wordt gestuurd op innovatieportfolio's gericht op opschalen en dat resultaten - ook mislukkingen - gedeeld worden. Alleen zo groeit vernieuwing echt in de praktijk."

Succes- en faalfactoren

De barometer laat verder zien dat grote organisaties meer en vaker innoveren dan kleinere. Dat komt mede doordat zij vaker beschikken over een innovatiefunctionaris of een aparte innovatie-unit. In uitvoeringsorganisaties wordt meer en technischer geïnnoveerd dan bij kerndepartementen.

Volgens het onderzoek zijn vooral het innovatieklimaat en menselijk kapitaal doorslaggevend voor succes. Innovaties slagen vaker in organisaties waar ruimte is voor experiment, samenwerking en leren van fouten. Belangrijke faalfactoren zijn o.a. gebrek aan draagvlak, samenwerking en middelen en een onvoldoende uitgewerkt idee en innovatieproces. In het rapport worden de innovaties en het innovatieklimaat van een aantal organisaties nader uitgediept. Onder meer de toxicologische screening van het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) dat binnen 48 uur inzicht geeft in 2.500 stoffen in bloed of sectiemateriaal. En Customs Eye, een digitaal platform van de Douane dat douaniers ondersteunt bij controlebeslissingen ten aanzien van medicijnen.

Aanbeveling: meer gezamenlijke focus

De barometer signaleert dat veel innovaties lokaal of organisatiegebonden zijn en dat kansen voor opschaling en gezamenlijke vernieuwing onvoldoende worden benut. Om te voorkomen dat versnippering innovatiekracht ondermijnt, pleit het rapport voor een gezamenlijke innovatieagenda, gericht op de grote maatschappelijke opgaven.

Innovatie-dashboard

Om het leerproces te ondersteunen, krijgt elke overheidsorganisatie die deelgenomen heeft aan de survey voor de barometer toegang tot een eigen dashboard. Daarmee kunnen ze hun resultaten vergelijken met die van de eigen sector en de overheid als geheel.